Буян-кежик хавы
Бис, херээжен чон, ажы-төлдү өөредиир, кады чурттап чоруур эжинге арга-сүме бээр, ада-иезинге дуза кадар, дунмаларынга чоленгииш болур, эш-оорунге деткимче чедирер ужурлуг бис. Херээжен чондан амыдыралывыс одаа дыка хамааржыр.
Өг-бүле бүрузүнге кежик хавы турарга эки.
Ол бодунче эки чуулдер кыйгырар, чыыр, ковудедиир, дээштиг, шынарлыг болур, иштинде бар чуулдерни арбыыдадыр. Эргижирей берген кежик хавын чаартып, солуп алыр.
Эрги хаптарны хурээге эккеп азы бажыңга отка артыш сывы-биле ортедиптер, покче октавас. Иштинде чемин ыдыктыг черже чалаптар.
Кежик дээрге чүгле байлакшыл, материалдыг чүүлдер, акша-хоренги эвес, а чедиишкинниг чуртталга, иштики делегейинин байлакшылы, сонуургалдарын хандырып, өөренип ап чоруур эки байдалдар, кижиге күш болгаш бүзүрел бээр чудулге-сузук, быжыг кадыкшыл, узун назын, ынак эжи, кады-торээннери, чоок кижилери, ада-иезинин аас-кежиктиг, човулаң чок чуртталгазы, сонуургаар ажылы, кижизиг остурген ажы-төлү, төлептиг кылдыр чери чурттунга, чонунуң аразынга хүндүткелдиг чурттаары.
Кежик кижиниң бо болгаш эрткен чуртталгада кылып чораан буянындан чыглыр, хемчээли оон хамааржыыр.
Хөй кезии улус ол хаптын ужур-утказын билбейн турарындан шын чыып албайн чоруур. Колдуу хурээде белен хаптарны садып алган боор, оларнын хемчээли арай бичежек бооп турар.
Шын кежик хавын кижи бүдүн чуртталгазынын тургузунда чыып кээр, оон хемчээли улуг болур. Улуг кежиктиг апаргаш-ла, чижээ чаа улуг эт садып алгаш-ла ону база узадып, немеп кел чыдар боор. Чуртталгазынын тургузунда буянныг улустуң кежиинин хавы барба-шоодай хире улуг апарган боор.
Садыг- саймаага база кылып алырга, эки. Бай-шыырак чурттап чоруур улус шагда моон утказын эки билир, оларның Буян-кежиинин хавы барба, шоодай хемчээлдиг. Кежик хавын огнун кыс ээзи бодунун холу биле даарап алырга улам дээштиг, эки боор.
Хемчээли: огнун эр ээзинин адыжын чада тудуптарга адаа ол хире боор, а узуну- шенектен салаа баштарынга чедир боор. Ынчаар даарап алырга ол өг-бүле боттарының хемчээли - биле, кужу-биле кежиин чыып ап турар боор. Буян-кежик хавынын хевири борбак дээрге тончу чок кежик буян доктаап чоруурун демдеглээн. Өг база ындыг ийик чоп, каш-даа кижи кире бээрге ханалары чок болгаш, сына бээр, улуг ышкаш сагындырар.
А дорт-булунчук бажынга дыкпыш боор. Чуге дээрге ол фигура хемчээлдиг, 4 ханалыг, кызаа, оон улгатпас дээн уткалыг. Ынчангаш кежик хавынын адаа борбак хевирлиг боор. Узуну прямоугольный - озуп-ковудээр хемчээл ол.
Дорбелчин дээрге арай кызыгаар хемчээлдиг, дорт азыглыг апаар. Белен долдуруп каан кежик хавы садып алыр дээрге бир кижинин белеткеп каан чуулун манап турар биле домей шээй.
Кежик хавын ай санында, айнын 1 чаазы (аныяк, чаа озуп кел чыдар ай), 8 чаазы(чартык озуп турар ай) , 15 чаазы (будун тогерик ай) турда артыжып, дилеп, кузелин чугааланыр. Шагаада ыяп сергедир номчудуп, курайлаар, далган-тараа немээр, унуп кээр чыл кежиктиг, тодуг болзун дээш. Буян-кежик хавын шуут чык долу кылдыр тутпас, элээн хос чер артырып алырга ам-даа немей кежик кирер чер бар боор. Аксын чаза мунгашталдыр шарывас- бичии бош кылдыр шарып алыр. Буян-кежик хавы, сорунза "магнит" дег, бодунче эки чуулдерни тыртар, оон иштинден акша-копеек ужулбас. Ында чуну чыып, суп алган силер, ындыг чуулдерни силернин ог-буленерже "кыйгырар" боор. Номчудуп алырга ынаар бурганнар эки чуул чоргузуп, йорээп, алдын элезиннер азы чаашкын суу дозуп алган биле домей боор бис. Оон кужу 1 чыл боор. Ынчангаш Шагаа, чаа чыл санында кужун улгаттырып "курайлап" эки чуул, кежик кыйгырып ап турарывыс ол.
Даарап алыр материал - хорагай азы торгу, материал нарын, чараш болган тудум эки. Чуге дээрге эки чуул чараш чувеге хой чыглыыр боор. Сеткилинерге кирер аянныг пос биле даарап алыр силер. Оннер аайын сагып тургаш даараар. Адаандан кырынче:
Дожээ болгаш адаккы он Ногаан болур, Фэншуйда болгаш сарыг шажында ол ыяш будумелдин ону. Озуп-ковудээр шынарлыг, оон кыры Кызыл болур. От будумели (энергиязы) куштелдирер шынарлыг болур. Ортузу Ак. Ак дээрге демир, алдын-монгун. минералдыг байлактар чер иштинге тыптыр. Ол бодунче чыыра тыртар шынарлыг. Оон кыры Сарыг. Сарыг он, чер кужу ол болуп турар. Эн кырынга Кок он турар.Ол дээрге суг кужу. Адаанда ыяш эки оссун дээш кырындан суггарып турар деп сактып алыр. Ак-кок дээр база эн кырынга турар боор. Хаптын ишти сарыг оннуг болурга бай-шыдалдын демдээ, кызыл боорга ниити чедиишкин болгаш ог-булеге эки деп санатыннар. Буян-кежик хавын белден бедик черге шыгжаар, бурганнар чанынга азы бедик, арыг, ыдыктыг черге туруп болур.
Аргалыг-ла болза аалчылар, бичии уруглар кежик хавын иштин холдавас болза эки. Коступ турарга, ниити ог-булеге чедимчелиг, чедиишкинниг. Козулбес кылдыр шыгжап алырга байыыр, кежик, ончу-хоренги арбыыдаар. Шоочалаар аптара, шкаф иштинге суп ап болур. Аргалыг болза ыяш чугу база фен-шуй ооредиинде байлакшыл чугу - чоон болгаш мурнуу чоон чукке шыгжаарга эки. Долдурган Буян-кежик хавынарны баштай Кок, оон Сарыг, Ак, Кызыл, Ногаан кадак-биле дуглаар. Хаптын адаанга кызыл салфетканы салып алыр. Кызыл өң куштелдирер шынарлыг.
Кежик хавында кирген чуулдернин тургузуу 25тен 37 болурга бүдүн-бүрүн кежик хавы дээр. Дыка эки деп санаттынар.
Чыып эгелээрде ай чаа турда үеден долу айга чедир чыыр.
Ай өзүп турар үеде чүү деп-даа кылган ажыл өзер шынарлыг боор.
Буян-кежик хавынын шын чыыр чуруму :
1. Баштай 5 аңгы өңнүг кадактарны хаптың иштинге чадып киир сугар бис, чартыы даштынче уштунуп келген турар кылдыр. База-ла өң чуруму ёзугаар: ногаан, кызыл, ак, сарыг, кок оннерни чергелештир.
2. Оон кырындан 4 баштыг очур (Натсак-Доржу). Ол 4 чуктен эки чуулдер кыйгырар, бо езулалды куштелдирер.
3. 5 ангы тарааларнын өңнери база ангы ангы болуру кузенчиг: ногаан, кызыл, ак, сарыг, кок. Сула, фасоль, горох, кукуруза, арбай. Гречка, пшено, рис турбас. Тодуг болур дээш бо тарааларны чыып сугар. Оларны чараш торгу пос хапка суп ап болур.
4. Хапта суп каан 6 ыдык урезин (ыдыктыг черчерге бурган башкы ооредиин берип турда, өзүп турган унуштернин урезинери). Эки чуулду тарып алыр дээн уткалыг.
5. Эм оъттар. Тыванын иштинден, оскен- торээн чери - чурттундан чыып, кадырып белеткээн оъттарнын сыптары, каттары. Чууруп алгаш база чараш поске ораап азы даараан хапка суп алыр.
6. 9 эртинелер: алдын, монгун, шуру, коралл, жемчуг, нефрит, бирюза, ракушка, чес, демир. Аргалыг болза шын эртине даштар болза эки, кужу улуг болур. Эртине даштар бар болза дыка эки.
7. Алдын шуткумал (слиток) сувенир хевири - 1 азы 3, ортузу дорт - булунчук уттуг, кызыл хендир биле шараан кыдат чоостар акша-тогерик кыйгырар шынарлыг.
8. Очур ийи талалыг - 1
9. Бодунун эдилеп чораан каасталгалары, урелген азы саарзык алдын, монгун эдилелдерин суп каап болур.
10. Саржаг (бичии хап ишти).
11.Кызыл мал дузу (бичии хап ишти).
12. Тыва шай(адыш хире)
13.Тыва далган, арбай.
14. Курут (бир адыш ишти).
15.Эм оъттар (бичии хап ишти)
16. Ыдыктыг черлерден ыяш, даш, довурак (Тибет, Индия, Непал,..). Анаа албас, орнунга ак чем, конфета, чигирден салып, суттен чашкаш алыр.Азы сан салыр. Торгуга ораап алыр.
17. Бай, буянныг, чедиишкинниг деп санаар кижинернин одээнден, девискээр-хериминин иштинден даш азы довуракты ээлеринден холун актааш, дилеп алыр, оорлап болбас.Торгу хапка чалап алыр.
18. Копеектер - 1,5,10,50. Демир акшалар- 1,2,5,10.
19. Саазын акшалар - 10,50,100, 500, 200, 1 000, 2 000, 5 000. Туунун (сериязынын) соолгу саннары 8 биле 9 деп сан-биле тонген.
20.Оске чурттар акшалары.
21.Торээн черинин довураа азы дажы. Анаа албас, орнунга ак чем, конфета, чигирден салып, суттен чашкаш алыр.Азы сан салыр. Торгуга ораап алыр.
22. 5 ангы оннуг удазынга 2 баштыг очурну баглааш,хендирин кежик хавындан унуп келген кылдыр артырып каар.Ону таварыштыр эки куш кежик хавынга кээр.
23. Чаагай чыттыг хоюг айдыс, сыптыг артыш (бичии)
24. Кургаг сут. (бичии хап ишти)
25. Ары чигири.
26.Аржаан суу. Енисей суу (бичии аксын хаар шил иштинге)
27. Хөй ажы-төлдуг кижиниң төлүнүң хевинин бышкындызы. Тыва кижинин байы- төлүнде дээр.
28. Бодунуң ажы-төлүнүң хылбык бажының дүгү (торгуга ораап алыр). Дүкте ажы-төлүвүстүң чыды, энергиязы сиңген, оон бир кезии.
29.Чеди чузун малдын дуктери. Хөй мал-маганныг болур, олары онча-менди болзун дээш кежик хавынга ол дүктерни янзы-бүрү торгу пөстерге ораап суп алыр чылдагааны ол. Малдыг кижи бай, тодуг болур.
Буян-кежик хавы дола бээрге, Бай Намзырай бурганнын ном судурун номчуп, башкыларывыс улуг ёзулал эрттирер.
Буян-кежик хавын бажыңнарыңарче чалап алырыңарны шуптунарга күзедим. Хоолга.